Mikołaj Kopernik obchodzi dziś 546. urodziny. Ile wiemy o jego toruńskim pomniku?
Jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli naszego miasta. Pomnik Mikołaja Kopernika na Rynku Staromiejskim. To drugi pod względem wieku pomnik wielkiego astronoma w Polsce. Starszy jest tylko jego odpowiednik w Warszawie.
Po raz pierwszy uczczono w Toruniu pamięć o Mikołaju Koperniku 40 lat po jego śmierci. Lekarz Melchior Pirnesius ufundował epitafium w kościele św. Jana. Na pomysł pomnika przyszło jednak poczekać jeszcze 200 lat. A od pomysłu do jego realizacji – kolejne 30.
W roku 1765 Józef Aleksander Jabłonowski zamówił u rzeźbiarza Wojciecha Rojowskiego marmurowe popiersie astronoma. Kiedy jednak rzeźba przybyła rok później do Torunia, nie wzbudziła zachwytu Rady Miejskiej i ostatecznie nie została wystawiona na widok publiczny. Minęło jeszcze wiele lat, zanim popiersie to trafiło do kościoła św. Jana, w miejsce, w którym znajduje się owo pierwsze epitafium poświęcone wielkiemu synowi Torunia.
Kolejnym, który upomniał się o pomnik dla astronoma, był Stanisław Staszic. W roku 1809 Rada Stanu, której Staszic był referendarzem, podjęła uchwałę w tej sprawie. Protokół z tego posiedzenia stwierdza, że „autor projektu tej uchwały, referendarz Staszic, oświadczył pierwszą ofiarę na to dzieło czerwonych złotych 100” (Rocznik Toruński 33 (2006), s. 82).
Kamień węgielny pod przyszły pomnik wmurowano 20 września 1809 r. W obecności najwyższych władz państwowych odczytano odę ku czci Mikołaja Kopernika autorstwa poety Ludwika Osińskiego oraz złożono drewnianą skrzynkę zawierającą czaszę cylindryczną, medal pamiątkowy warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przedstawiający króla Saksonii i władcę Księstwa Warszawskiego Fryderyka Augusta.
Następnie, również staraniem Stanisława Staszica, rozpoczęto zbiórkę funduszy na przyszły pomnik. Przez następne trzy lata udało się zebrać jedynie 2 tys. zł. Była to kwota niewielka, zatem o budowie pomnika nie mogło być niestety mowy.
Po roku 1815 część zebranych funduszy złożyła się na budowę pomnika Mikołaja Kopernika w… Warszawie (odsłoniętego w maju 1830 r.). Pomnik toruński odłożony został na bliżej nieokreśloną przyszłość. Było to związane przede wszystkim z katastrofalną sytuacją gospodarczą Torunia po upadku Księstwa Warszawskiego. Miasto było poważnie zadłużone i na razie miało inne priorytety. Dopiero z końcem lat 30. XIX w. powrócono do pomysłu pomnika. Toruński profesor gimnazjum dr Rudolph Brohm (1807-1887) przypomniał o okrągłej, trzechsetnej rocznicy śmierci wielkiego astronoma, która przypadała w roku 1843. To był doskonały pretekst, by wystawić wreszcie toruńskiemu astronomowi pomnik. Natychmiast przystąpiono też do zbiórki funduszy. I mimo że akcja była szeroko nagłośniona, ponownie zebrana kwota była zbyt skromna, aby móc myśleć o postawieniu pomnika. Szybko okazało się, że termin wystawienia pomnika na rok jubileuszowy 1843 jest nierealny. Powstał zatem inny pomysł uczczenia okrągłej rocznicy śmierci astronoma. Otóż toruński drukarz i wydawca wystąpił z pomysłem wydania traktatu astronomicznego Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium”. Plan ten spalił na panewce. Argumentowano, że dzieło Kopernika jest powszechnie dostępne, a poza tym w połowie wieku XIX oceniano już tę pracę raczej pod kątem historycznym, ze względu na późniejszy postęp nauki. Ostatecznie dzieło ukazało się drukiem dopiero w 1873 r., w czterechsetną rocznicę urodzin astronoma.
Powróciwszy do pomysłu pomnika, zwrócono się do pruskiej Akademie der Künste w Berlinie o zarekomendowanie rzeźbiarza, który podjąłby się wykonania projektu pomnika. Został nim Christian Friedrich Tieck. Rozpoczęło się długie i żmudne dzieło tworzenia. Tieck, mimo że był zdolnym rzeźbiarzem, pracował powoli. Przekładał wszelkie możliwe terminy. Proces tworzenia trwał wiele lat, niewiele brakowało, by doszło do zmiany rzeźbiarza. Formalne prace rozpoczęły się w roku 1844, a ukończone zostały w 1849 r. Dopiero wtedy można było przystąpić do prac odlewniczych, które miały zająć kolejny rok, a w rzeczywistości zakończyły się dopiero w roku 1851. W tym samym roku zmarł Tieck, nie doczekawszy ustawienia pomnika w Toruniu. 14 lutego 1852 r. pomnik przyjechał pociągiem z Berlina do Bydgoszczy. Następnie pojechał do Torunia przez Solec, gdzie został ciepło powitany przez mieszkańców. Do Torunia zawitał 16 lutego. Kolejny rok trwały prace nad budową cokołu. Oficjalne odsłonięcie pomnika nastąpiło 25 października 1853 r.
Kopernik na swoim toruńskim cokole jest ubrany w togę profesorską. W lewej ręce trzyma sferę armilarną, drugą wskazuje na niebo. Na cokole znajduje się napis po łacinie: „Mikołaj Kopernik Torunianin. Ruszył Ziemię, wstrzymał Słońce i Niebo”.